در سال‌های اخیر، ظهور فناوری‌های نوین و گسترش استفاده از تلفن‌های همراه، مسیر جدیدی را برای دسترسی به خدمات مالی در افغانستان گشوده است. اپلیکیشن‌های وام‌دهی و پلتفرم‌های قرضه‌دهی دیجیتال به تدریج در حال تبدیل شدن به ابزاری مهم برای شهروندانی هستند که به دنبال دسترسی آسان‌تر و سریع‌تر به اعتبار مالی هستند. این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع، بازار وام‌دهی دیجیتال در افغانستان را از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد و توصیه‌های عملی برای مصرف‌کنندگان ارائه می‌کند.
بررسی اجمالی بازار وام‌دهی دیجیتال در افغانستان
با وجود اینکه بخش مالی افغانستان هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارد و تنها حدود ۱۰ درصد از بزرگسالان دارای حساب‌های بانکی رسمی و ۷ درصد دارای وام هستند، اما نفوذ تلفن همراه در کشور بیش از ۷۵ درصد است. این آمار نشان‌دهنده پتانسیل بالای خدمات مالی دیجیتال است. اپراتورهای شبکه تلفن همراه (MNOs) از این فرصت استفاده کرده و خدمات پول موبایلی را معرفی کرده‌اند که می‌تواند به عنوان کانالی برای توزیع و بازپرداخت وام‌های خُرد عمل کند.
خدمات پول موبایلی با پیشگامی شرکت روشن و راه‌اندازی «ام-پیسه» در نوامبر ۲۰۰۸ آغاز شد که بعدها در آوریل ۲۰۱۱ مجوز مؤسسه پول الکترونیکی (EMI) را از د افغانستان بانک دریافت کرد. امروزه، ام-پیسه ماهانه بیش از ۴ میلیون دالر (معادل حدود ۳۰۰ میلیون افغانی) را از طریق بیش از ۳۵۰ نماینده در سراسر کشور پردازش می‌کند.
د افغانستان بانک نیز در اکتبر ۲۰۱۱ و با بروزرسانی در سال ۲۰۲۴، مقررات مؤسسات پول الکترونیکی را وضع کرده است. این مقررات شامل موارد زیر است:
- حداقل سرمایه ۱ میلیون دالر امریکایی.
- چهار نوع حساب پول الکترونیکی (کارت نقدی، کارت دِبیت، کیف پول موبایلی، کارت ارزش ذخیره‌شده).
- محدودیت تراکنش بین مصرف‌کنندگان (C2C) تا ۱۵,۰۰۰ افغانی در روز.
- سقف کیف پول موبایلی تا ۱۵۰,۰۰۰ افغانی.
از سال ۲۰۲۱، تمرکز نظارتی بر وام‌دهی دیجیتال افزایش یافته است. مؤسسات پول الکترونیکی که خدمات اعتباری ارائه می‌دهند، ملزم به رعایت قوانین مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم (AML/CFT) و همچنین الزامات شناخت مشتری (KYC) هستند. آنها همچنین باید سوابق تراکنش‌ها را برای شش ماه به صورت آنلاین و ده سال به صورت آفلاین حفظ کنند.
بازیگران اصلی، نرخ‌ها و شرایط وام
بازار وام‌دهی دیجیتال افغانستان در سال ۲۰۲۵ توسط ترکیبی از پلتفرم‌های پول موبایلی و اپلیکیشن‌های بانکی که وام‌های خُرد و اعتبارات مصرف‌کننده را ارائه می‌دهند، هدایت می‌شود. در اینجا به برخی از برجسته‌ترین شرکت‌ها و پلتفرم‌ها اشاره می‌کنیم:
اپلیکیشن‌های وام‌دهی و پلتفرم‌های اصلی:
- ام-پیسه (روشن): این اپلیکیشن که در فروشگاه‌های پلی‌استور و اپ‌استور موجود است، توسط شرکت مخابراتی روشن اداره می‌شود. ام-پیسه توزیع و بازپرداخت وام‌های خُرد را از طریق نمایندگان خود تسهیل می‌کند. مبالغ وام می‌تواند تا ۱۵۰,۰۰۰ افغانی برسد، اما نرخ بهره سالانه (APR) آن هنوز به طور عمومی تایید نشده است. هزینه برداشت نقدی توسط نمایندگان بین ۵۰ تا ۲۰۰ افغانی است. روند ثبت‌نام شامل سیم‌کارت روشن، کارت هویت ملی و عکس است و از سیستم پاسخ صوتی تعاملی (IVR) به زبان‌های دری، پشتو و انگلیسی برای کاربران کم‌سواد استفاده می‌کند. ام-پیسه دارای مجوز EMI از آوریل ۲۰۱۱ است.
- مای مانی (افغان بیسیم): این اپلیکیشن توسط شرکت پول موبایلی افغان بیسیم (ABMMC)، یکی از شرکت‌های تابعه AWCC، ارائه می‌شود و امکان پرداخت‌ها و توزیع وام‌های خُرد برای مؤسسات قرضه‌دهنده خُرد را فراهم می‌کند. نرخ بهره و جزئیات وام آن هنوز تایید نشده است. ثبت‌نام نیازمند سیم‌کارت AWCC و کارت هویت است. مای مانی نیز دارای مجوز EMI است.
- ام-حواله (اتصالات): این سرویس توسط اتصالات-MVNO افغانستان ارائه می‌شود و بر توزیع و بازپرداخت وام‌های خُرد متمرکز است. جزئیات دقیق نرخ بهره آن نیز در دسترس نیست.
- بانکداری آنلاین FMFB-A (اولین بانک قرضه‌دهی خُرد افغانستان): این اپلیکیشن که توسط FMFB-A، یک بانک و مؤسسه قرضه‌دهنده خُرد دارای مجوز، ارائه می‌شود، وام‌های خُرد مسکن را با مبالغی بین ۸,۰۰۰ تا ۱۵۰,۰۰۰ افغانی عرضه می‌کند. نرخ بهره سالانه این وام‌ها ۲۵ درصد است و ۲ درصد هزینه پردازش بر اساس مانده کاهش‌یافته دریافت می‌شود. روند ثبت‌نام شامل مراجعه به شعبه، شناخت مشتری الکترونیکی (eKYC) و سابقه پس‌انداز است. FMFB-A هم به عنوان بانک و هم به عنوان EMI (از سال ۲۰۲۴) مجوز دارد.
- اپلیکیشن موبایلی AIB My Bank (بانک بین‌المللی افغانستان): این اپلیکیشن وام‌های حقوقی یک‌روزه را با مبالغی بین ۵,۰۰۰ تا ۲۰,۰۰۰ افغانی ارائه می‌دهد. نرخ بهره آن تایید نشده است. ثبت‌نام نیازمند داشتن حساب حقوقی و کارت هویت است. این بانک دارای مجوز بانک تجاری است.
- AziPay (بانک عزیزی): این اپلیکیشن یک کیف پول دیجیتال و پلتفرم پرداخت برای تجار است و به طور مستقیم وام ارائه نمی‌دهد، اگرچه برخی گزارش‌ها از وجود قابلیت درخواست وام در آن حکایت دارند که تایید نشده است.
نرخ بهره، مبالغ وام و شرایط:
به طور کلی، اکثر محصولات وام دیجیتال موجود در افغانستان مبالغی بین ۵,۰۰۰ تا ۱۵۰,۰۰۰ افغانی را ارائه می‌دهند. نرخ بهره سالانه (APR) برای این وام‌ها معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ درصد اعلام شده است، هرچند برخی از این ادعاها هنوز به طور مستقل تایید نشده‌اند. علاوه بر نرخ بهره، کاربران ممکن است با هزینه‌های اضافی مانند هزینه‌های برداشت نقدی توسط نمایندگان (در مورد پول موبایلی) و هزینه‌های پردازش مواجه شوند.
محیط نظارتی، چالش‌ها و چشم‌انداز آینده
محیط نظارتی در افغانستان، به ویژه در بخش مالی دیجیتال، در حال تکامل است. د افغانستان بانک مسئول نظارت بر فعالیت‌های مالی و پولی، از جمله مؤسسات پول الکترونیکی و وام‌دهی دیجیتال است. مقررات EMI که در سال ۲۰۲۴ به روزرسانی شده است، چارچوبی را برای فعالیت‌های مالی دیجیتال فراهم می‌کند، اما اجرای کامل و نظارت بر رعایت دقیق این مقررات، به ویژه در مورد وام‌دهندگان دیجیتالی که ممکن است فاقد مجوز باشند، همچنان یک چالش است.
چالش‌ها و ریسک‌ها برای مصرف‌کنندگان:
- نرخ‌های بهره و هزینه‌های بالا: بسیاری از ارائه‌دهندگان نرخ‌های بهره سالانه بالایی بین ۲۰ تا ۳۰ درصد به علاوه هزینه‌های نمایندگی دریافت می‌کنند که منجر به هزینه‌های بالای اعتبار برای مصرف‌کنندگان می‌شود.
- حفظ حریم خصوصی داده‌ها: امنیت پایین اپلیکیشن‌ها و سیاست‌های نامشخص به اشتراک‌گذاری داده‌ها (برخی اپلیکیشن‌ها ادعا می‌کنند هیچ داده‌ای را جمع‌آوری نمی‌کنند، اما شفافیت کامل وجود ندارد) می‌تواند کاربران را در معرض خطر قرار دهد.
- وابستگی به نمایندگان: برداشت نقدی از طریق نمایندگان می‌تواند کاربران را در معرض خطراتی مانند صف‌های طولانی، کلاهبرداری و کمبود نقدینگی قرار دهد.
- شکاف‌های نظارتی: اجرای مقررات وام‌دهی دیجیتال هنوز در مراحل اولیه است و ممکن است وام‌دهندگان بدون مجوز نیز فعالیت کنند.
- بدهکاری بیش از حد: دسترسی آسان به وام‌های کوچک بدون بررسی دقیق سابقه اعتباری، می‌تواند کاربران را در چرخه بدهی گرفتار کند.
روندهای بازار و چشم‌انداز آینده:
با وجود چالش‌ها، روند رو به رشد پذیرش فناوری و گسترش استفاده از تلفن همراه، نشان‌دهنده چشم‌انداز مثبتی برای رشد وام‌دهی دیجیتال در افغانستان است. ادغام خدمات مالی با پلتفرم‌های پول موبایلی و اپلیکیشن‌های بانکی، دسترسی به اعتبار را برای بخش‌های وسیع‌تری از جامعه، به ویژه در مناطق روستایی، فراهم کرده است. انتظار می‌رود با بهبود زیرساخت‌ها و تقویت چارچوب‌های نظارتی، شاهد توسعه بیشتر و امن‌تر این بازار باشیم.
رهنمودهای عملی برای مصرف‌کنندگان
برای محافظت از خود در برابر ریسک‌ها و استفاده بهینه از خدمات وام‌دهی دیجیتال، مصرف‌کنندگان باید نکات زیر را در نظر بگیرند:
- نرخ بهره و هزینه‌ها را مقایسه کنید: قبل از دریافت وام، نرخ بهره سالانه (APR) و تمامی هزینه‌های مربوطه را بین اپلیکیشن‌های مختلف مقایسه کنید. ارائه‌دهندگانی را که قیمت‌گذاری شفاف‌تری دارند، در اولویت قرار دهید.
- وضعیت نظارتی را تایید کنید: اطمینان حاصل کنید که ارائه‌دهنده وام دارای مجوز EMI یا بانکی از د افغانستان بانک است. می‌توانید این اطلاعات را از طریق ثبت عمومی د افغانستان بانک بررسی کنید.
- انضباط در بازپرداخت را حفظ کنید: همیشه برنامه‌ای برای بازپرداخت به موقع وام‌های خود داشته باشید. یادآوری‌های تقویمی را تنظیم کنید و در صورت امکان از پرداخت‌های خودکار استفاده کنید تا از جریمه‌های تاخیر جلوگیری شود.
- از فروشگاه‌های رسمی اپلیکیشن استفاده کنید: اپلیکیشن‌ها را فقط از فروشگاه‌های رسمی مانند پلی‌استور (برای اندروید) و اپ‌استور (برای iOS) دانلود کنید و نام توسعه‌دهنده (مانند Roshan Telecommunications Ltd. برای ام-پیسه) را تایید کنید تا از نصب نسخه‌های جعلی جلوگیری شود.
- داده‌های شخصی خود را محافظت کنید: اطلاعات شخصی خود را به حداقل برسانید و از اپلیکیشن‌هایی که سیاست‌های حفظ حریم خصوصی نامشخصی دارند، اجتناب کنید. هرگز اطلاعات حساس را از طریق کانال‌های ناامن به اشتراک نگذارید.
- شرایط و ضوابط را به دقت بخوانید: قبل از قبول هر وامی، تمامی شرایط و ضوابط، از جمله جزئیات مربوط به نرخ بهره، هزینه‌ها، جریمه‌های تاخیر و روش‌های بازپرداخت را به دقت مطالعه و درک کنید.
با رعایت این رهنمودها، مصرف‌کنندگان می‌توانند از مزایای دسترسی آسان به اعتبار دیجیتال بهره‌مند شوند و در عین حال از خود در برابر خطرات احتمالی محافظت کنند.
